عصر سه شنبه (30 آذر ماه) همایش «اربعین» به همت بسیج دانشجویی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با حضور جمعی از اساتید دانشگاه و كارشناسان مسائل اجتماعی برگزار و در آن پدیده پیاده روی اربعین بررسی شد.

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا دراین همایش در مورد پیاده روی اربعین گفت: از پدیده پیاده روی اربعین می توان به روش شناسی مطالعات اربعین و لزوم تكثر روش شناسی از واقعه اربعین به خاطر گستردگی آن رسید. این روش شناسی مطالعات اربعین باید در مورد مناسك دینی هم به كار برود كه این مربوط به جامعه شناسی دینی است و تاكنون مورد غفلت واقع شده است.

این استاد دانشگاه تهران در ادامه با اشاره به اینكه این پدیده را می توان با چند روش بررسی كرد؛ افزود: اول اینكه زیارت اربعین را به عنوان یك امر تكوینی كه در قلمرو تكوین مراد خداوند قرار می گیرد بررسی كنیم كه این بعد مربوط به بعد الهی و عرفانی اربعین می باشد و در قلمرو رفتار فردی نیست.

وی با اشاره به این روش گفت: این روش همان چیزی است كه به گفته ملاصدرا جغرافیای ملك با ملكوت در هم تنیده شده است. انسان كافر خود آتش متحرك است ولی انسان مومن بهشت متحرك و این همان چیزی است كه پیامبر می گوید من از فاطمه بوی بهشت استشمام می كنم.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به ساحت دیگری از روش شناسی مطالعه اربعین گفت: ساحت دیگر در بررسی اربعین و مناسك دینی این است كه از این جهت مورد توجه قرار می گیرند كه این مراسم فعل انسانی است و انسان به عنوان یك كنش گر مطرح است. البته خود این ساحت دارای یك دوگانگی است كه اولین آن به لحاظ تجویزی به موضوع اربعین می پردازد و این مسائل مطرح می شود كه آیا فردی كه این كار را انجام می دهد كار خوبی انجام داده یا خیر؟ كار واجبی انجام داده یا مستحب یا مباح؟ در واقع این ساحت شریعتی مناسك اربعین است.

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا در مورد این روش افزود: در این بعد در واقع ما اربعین را به لحاظ دینی می شناسیم نه به لحاظ واقعیت وجودی آن و روش این ساحت رجوع به روایات است.

وی در مورد دوگانگی دوم اربعین به عنوان یك فعل انسانی گفت: از لحاظ اینكه اربعین فعل انسانی است این حوزه مربوط به عمل انسان هاست و این یك پدیده و مطالعه تاریخی و میدانی است. در این روش به یك مطالعه پدیده زمانی و مكانی می پردازیم. در این بعد به این می پردازیم كه چه كسانی مخالف آمدن مردم بودند و چه كسانی موافق. وقتی با آمدن آنها مخالفت شد كنش گران چه كردند؟ آیا از رفتن منصرف شدند و یا تهدید؟ و اگر به زیارت رفتند توسط تهدیدكنندگان چه برخوردی با آنها شد؟

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا در این مورد افزود: احكام در این حوزه را نباید با هم خلط كرد یعنی كه اگر در مقطعی تاریخی كنش گران به این تجویز عمل كردند و در دوره ای دیگر عمل نكردند نباید آن را به شریعت نسبت داد و این همان سفری است كه در مطالعه مناسك دینی ممكن است رخ بدهد و رخ هم داده است.

در ادامه این نشست دكتر محسن حسام مظاهری پیرامون این موضوع كه چرا اربعین برای ایرانی ها جذاب است، سخنرانی كرد.

وی در مورد پدیده اربعین گفت: ادبیات پیاده روی اربعین در ایران كمتر از یك دهه عمر دارد و به همین جهت بیشتر در مورد آن پرسش داریم تا اینكه بخواهیم تحلیل كنیم و به همین جهت فعلا نیازمند جمع آوری داده در مورد این موضوع هستیم.

حسام مظاهری در مورد آئین های موجود در جامعه گفت: عملا شاهد وجود دو نوع آئین در جامعه هستیم یك دست آئین ها توسط خود دین تشریح شده اند و فرم شان با جزئیات در متون دینی آمده است و یك دسته آئین ها هم فرم سیال دارند و این فرم تاثیر گرفته از شرایط اجتماعی، جغرافیایی و سایر عوامل است و به خاطر همین در یكی از بافت های فرهنگی نخل نقش زیادی در آئین عزاداری دارد و در بافت دیگر قمه زنی رواج پیدا می كند.

وی در ادامه افزود: معمولا آئین های دسته دوم برای دین داران جذاب تر هستند چون می توانند در آن دخل و تصرف كنند و به همین جهت است كه با بعضی از افراد روبرو می شویم كه به پیاده روی اربعین می روند ولی نماز نمی خوانند.

حسام مظاهری در مورد جذابیت های اربعین گفت: نكته ای كه معمولا مورد توجه زائران ایرانی قرار می گیرد و دارای جذابیت است تفاوت های ناشی از بافت فرهنگی و عشیره ای عراق با ایران است برای مثال تفاوت در نحوه دادن نذری ها؛ تفاوت در نمازهای دینی و سیاسی كه در طول مسیر پیاده روی مشاهده می شود.

وی در ادامه گفت: ایرانیزه كردن عراق و گفتمان های آن از كنترل ایران خارج است چون عوامل كنترل كننده آن خارج از دست ایران است و به همین جهت نمی توان با عنوان شیعه انگلیسی یا اسلام آمریكایی مانع حضور و فعالیت عده ای در این آئین و مراسم شد و از این منظر می توان گفت اربعین بزرگترین صحنه ای است كه تكثر گفتمان شیعی را نشان می دهد.

حسام مظاهری همچنین به برخی از جذابیت های خرد اربعین پرداخت و گفت: از طرف دیگر مجموعه جذابیت های خردی تشكیل می دهد كه نمی توان آنها را نادیده گرفت مثلا این جذابیت خرد كه از لحاظ اقتصادی معمولا این زیارت برای زائر ارزان تمام می شود و یا اینكه جنگ تحمیلی ارتش بعث بر چگونگی این پدیده در زمان كنونی نمی تواند بی تاثیر باشد هر چند كه در این زمینه باید تحقیق بیشتری انجام شود.

در ادامه دكتر سیدمهدی اعتمادی فر حول موضوع اربعین؛ بحران ها و فراخوان های امر قدسی به سخنرانی پرداخت و به این نكته اشاره كرد كه آمارها نشان می دهد میزان حضور مردم در مناسك دینی جمعی طی دهه های اخیر كاهش یافته است ولی در بعضی مناسك و از جمله اعتكاف ها و پیاده روی های اربعین این آمار رو به رشد بوده و بعضا این رشد هم یك رشد انفجاری بوده است.

وی گفت: به نظر می رسد با ارجاع به خود یك مناسك خاص؛ به الگو و تدوین كاملی نمی توان دست یافت بلكه باید به بافت ها و زمینه های موجود هم توجه كرد.

اعتمادی فر در مورد بافت ها و زمینه های موجود موثر در پدیده پیاده روی اربعین گفت: امروزه افراد در زندگی فردی خود با نوعی عدم اعتدال به خاطر بحران های موجود روبرو هستند و از طریق حضور در یكسری از مناسك جمعی می توانند تا حدی تاثیر این نیروهای اجتماعی نامتعادل را كاهش دهند به عبارتی هر چه این نیروهای اجتماعی نامتعادل كننده در زندگی اجتماعی افزایش یابد؛ رغبت به این گونه مناسك و مراسم جمعی بیشتر می شود.

اعتمادی فر در ادامه افزود: جالب اینكه مناسكی چون نماز جمعه و نمازهای جماعت نمی توانند دوای این درد موجود ناشی از بحران ها باشند؛ چون همه سلایق را در برنمی گیرند و منحصربفرد نیستند.

وی در مورد شكل های دین داری به این نكته اشاره كرد كه فرم های دین داری رو به تغییر و تحول است و هر مقدار ابهام در ارزش های اساسی دین داری افزایش یابد این فرم های تحول یافته تر بیشتر مورد توجه قرار می گیرد و به همین جهت است كه حضور گسترده مردم در پیاده روی اربعین به معنای بیشتر شدن میزان دین داری افراد جامعه نیست بلكه به آن جنبه منحصربفرد بودن این مناسك برمی گردد.

اعتمادی فر با اشاره به موارد دیگری از این دست گفت: اتفاقی چون حضور دسته جمعی در مقبره كوروش نیز از همین دسته است كه درصدد كاهش اثر دردهای ناشی از بحران هاست.

اعتمادی فر در ادامه در مورد راهپیمایی اربعین گفت: معمولا كسانی كه در راهپیمایی اربعین حضور می یابند می خواهند با حضورشان امنیت جمعی خود را در كشورشان افزایش دهند و به همین جهت شركت كنندگان حیثیت وجودی و اولیه زندگی خود را در حضور در این مراسم می بینند.

وی افزود: حضور گسترده در این گونه مراسم های منحصربفرد به زمینه های بحرانی غیرمترقبه ای برمی گردد كه می تواند ناشی از شرایط منطقه ای خاورمیانه باشد و یا ناشی از بعضی شرایط داخلی. یادآوری كردن از مراسم اربعین تحت عنوان رزمایش نمادین می تواند گویای شرایط خاص خاورمیانه باشد.

وی در جواب یكی از حضار با اشاره به سایر پدیده هایی چون هیئت ها و برخی مداحان گفت: به خاطر وجود همین بحران هاست كه هیئت هایی كه معمولا نظم و انسجام روتین و مشخص دینی ندارند؛ بیشتر مورد استقبال قرار می گیرند برای مثال هیئت دیوانگان كاشان هیئتی است كه مراجع آن را چندان قبول ندارند ولی مورد استقبال زیادی قرار می گیرد و یا مداحی مثل سیدجواد ذاكر به خاطر این شرایط به قطبی در مراسم های عزاداری تبدیل می شود.

در ادامه این نشست دكتر جبار رحمانی به بیان موضوع زیارت و صورت بندی تاریخی هویت شیعی پرداخت و گفت: تشیع به خاطر دور شدن از سیستم مركزی در طول تاریخ درصدد برآمدن آئین های خود بوده است. تشیع بیش از اینكه خود را حول كعبه تشكیل دهد؛ خود را حول بارگاه ها تشكیل داده است و كربلا مهمترین این بارگاه هاست.

وی گفت: تاریخ تشیع پر است از تنش ها و سختی ها و به خاطر همین است كه در برخی مقاطع تاریخ می بینیم دست زائر امام حسین علیه السلام را قطع می كنند و یا او را خیلی اذیت می كنند در حالی كه این اتفاقات بد در مورد رفتن به حج وجود نداشته است.

رحمانی در ادامه افزود: كربلا یك معدن پر از راز و رمز برای شیعیان است كه هرچه سخت گیری های نسبت به آن زیادتر شود این حالت راز و رمزگونه كربلا افزایش می یابد.

در ادامه این همایش محسن امین، دانشجوی كارشناسی ارشد دانشگاه تهران به ارائه مطالبی پیرامون پایان نامه خود پرداخت.

وی در مورد پایان نامه خود كه با عنوان «پیاده روی اربعین به مثابه ارتباطات آئینی شیعی» بود، گفت: در این پایان نامه چون نظریه خاصی پیدا نشد كه اربعین را با آن بررسی كنیم؛ روش مردم نگاری را انتخاب كردیم و كار مردم نگاری بیشتر به توصیف می پردازد.

امین با اشاره به نتایج تحقیق خود گفت: در این تحقیق سه مفهوم مركزی از دید سه طیف اصلی مراسم زیارت اربعین استخراج شد. زائران، مجریان و مروجان سه طیف اصلی مراسم زیارت اربعین هستند و سه مفهوم مركزی استخراج شده هم عبارتند از محبت اهل بیت، نمایش جهانی و هویت شیعی.

وی در پایان افزود: در هر سه طیف تمایل به یك نمایش جهانی برای اثبات هویت شیعی وجود دارد. شیعه در طول تاریخ غالبا از قدرت دور بوده و مورد ظلم قرار گرفته و آئین اربعین فرصتی را پدیده آورده كه شیعه برای تثبیت هویتش كه در طول تاریخ نتوانسته آن را اثبات كند؛ درصدد اثبات آن برآید.