نشست تخصصی «اربعین، عرفی‌شدن، عرفی‌زدایی» با حضور اساتید و کارشناسان حوزه‌های مختلف به همت پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و با همکاری پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی و پژوهشکده مهدویت و آینده‌اندیشی مسجد مقدس جمکران برگزار شد.
در این نشست که اولین پیش‌نشست تخصصی دومین همایش ملی اربعین بود، حجت‌الاسلام علیرضا پیروزمند، حجت‌الاسلام داود مهدوی‌زادگان، مجید امامی و مسعود معینی‌پور به ارائه بحث پرداختند.
در ابتدای این نشست مسعود معینی‌پور دبیر علمی همایش اربعین، به دغدغه این همایش برای مطالعه پدیده اربعین به مثابه یک پدیده اجتماعی اشاره کرد و گفت: عنوان «اجتماعی» در اینجا مقسمی است برای رویکردهای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی که در سه لایه معرفتی، اخلاقی و رفتاری با رویکرد تمدنی مورد توجه قرار می‌گیرد.
وی پس از بیان مسائلی که لازم است در ذیل موضوع عرفی‌شدن و عرفی‌زدایی مناسک دینی به آن پرداخته شود، عرفی‌شدن را کاهش نقش دین در عرصه زیست این دنیایی دانست.
معینی‌پور در ادامه تصریح کرد: مناسک دینی جمعی یکی از ظرفیت‌های منحصربه‌فرد اسلام در تربیت نفوس و زمینه‌سازی تحقق تمدن اسلامی است؛ اما باید از آسیب‌های آن جلوگیری کرد تا این آسیب‌ها مانع ظهور و بروز کامل ظرفیت‌های این آیین قدسی نشود.
وی همچنین بیان کرد: از امتیازات اربعین نسبت به دیگر مناسک در جوامع و ادیان دیگر، وجود عناصر بینشی، گرایشی، انگیزشی و رفتاری به طور همزمان و همچنین برخورداری از عناصر معرفتی، حماسی و عاطفی است.
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) یادآور شد: تقابل اصلی ما در رقابت با غرب، برآمده از لایه‌های عینی و انضمامی تمدن غرب است که پیاده‌روی اربعین می‌تواند در این رقابت نقش مهمی ایفا کند؛ چراکه هنوز خلوص، اصالت و رنگ و بوی الهی در آن غلبه دارد.
وی ادامه داد: مناسک دینی مانند نماز، روزه حج و زیارت اربعین، بُعد عملی دین هستند که هم ظهور باورهای دینی بوده و هم شاخصه دینداری می‌باشند؛ از همین منظر مناسک دینی در معرض عرفی‌شدن قرار دارد و ممکن است به جای اینکه برآمده از عمق معرفتی و انگیزه‌های دینی باشد، دچار ظاهرگرایی و پوسته‌ای شدن شود. در مناسک دینی حداقل‌های نظام معرفتی و انگیزشی باید وجود داشته باشد.
معینی پور اولین سطح عرفی شدن دین را در عقلانیت و نظام معرفتی راهپیمایی اربعین دانسته و در توضیح آن گفت: عقلانیتی که مجموعه امیال و کنش‌های رفتاری ما را مدیریت می‌کند و در عرصه راهپیمایی اربعین ظهور پیدا کند، می‌تواند دچار عرفی‌شدن شود. وی در ادامه افزود: دومین سطح، نظام انگیزشی و گرایش‌های ما در راهپیمایی بوده و سطح سومی که می‌تواند دچار عرفی‌شدن شود، نظام رفتاری در دو حوزه فردی و اجتماعی است.
وی در پایان سخنان خود، زمینه‌های عرفی‌شدن را اینچنین برشمرد: 1- نگاه تقلیل‌گرایانه به منسک اربعین و کارکردهای آن؛ 2- حاکمیتی شدن مناسک دینی و راهپیمایی اربعین؛ 3- خروج مناسک از ماهیت سنتی اصیل و ایجاد زمینه مدرن شدن و غلبه فرم بر محتوا؛ 4- فردی شدن و ورود بدعت‌ها به مناسک و ورود خارج از چهارچوب سلیقه افراد.
* اربعین نماد قدسی‌سازی عرف و عقل
در ادامه نشست حجت‌الاسلام پیروزمند عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی قم درباره «اربعین، نماد قدسی‌سازی عرف و عقل» به ایراد سخنرانی کرد.
معاون فرهنگستان علوم اسلامی گفت: در فرهنگ غرب تقابلی بین قدسی‌سازی و عرفی‌سازی و بین قدسی‌سازی و عقل‌گرایی قرار داده شده است که نقطه عزیمت و مبدأ حرکتشان را هم همان رهایی از قدسیت می‌دانند و این طور القا شده است که وقتی امری قدسی شد، عقل تعطیل است و باید دنیا را نیز رها کرد.
این پژوهشگر و استاد حوزه تصریح کرد: اربعین، هم نماد عرفی‌سازی، هم نماد عقلانی‌سازی و هم نماد قدسی‌سازی است؛ اما در کل، نماد قدسی‌سازی عرف و عقل است. در اربعین عقل و عرف در خدمت یک امر مقدس شکوفا شده و بستر جدید پیدا کرده است؛ امری که فرهنگ غرب نمی‌تواند آن را درک کند.
وی در ادامه به برخی وجوه عرفی و عقلی اربعین اشاره کرد: مدیریت متفاوت این کنگره عظیم و حضور عامه مردم در مسئولیت‌پذیری؛ اقتصاد مردمی اربعین؛ حضور عامه مردم در ایجاد و خلق این کنگره؛ شکل‌گیری یک شبکه رسانه‌ای متفاوت؛ ارعاب دشمن و افزایش امنیت، علاوه بر توجه به ثواب و اهمیت زیارت؛ ایجاد امید در دل شیعه؛ وحدت؛ نماد حرکت و جوششی که هدفش لقاء امام است؛ نجات از گمراهی و جهل.
حجت‌الاسلام پیروزمند نفس زیارت امام، بروز محبت بر محور سیدالشهدا (ع)، تجلی ولایت امام زمان (عج) و تعظیم شعائر الهی را وجوه قدسی اربعین برشمرده و وجه قدسی اربعین را عامل ایجاد آن عقلانیت و آن نوع عرفی‌گرایی دانست.
* ۴ شاخصه دنیای عرفی شده امروز
در ادامه این نشست، حجت الاسلام مهدوی زادگان عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی به ارائه مباحث خود با عنوان «پیام اربعین در دنیای عرفی شده» پرداخت. وی در ابتدای مباحث خود، با بیان اینکه پیام اساسی اربعین در مفهوم «بازگشت» نهفته است، این واقعه بزرگ را فراتر از یک اتفاق بشری و ناشی از اراده الهی در این مقطع زمانی دانست.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه اربعین در یک عالم عرفی شده در حال اتفاق افتادن است، گفت: عرفی‌شدن و دنیایی شدن، تجربه جدیدی برای بشر نیست، اما در زمان حاضر انسان با تجربه جدیدی از عرفی‌شدن مواجه شده است.
وی در ادامه، چهار شاخصه مهم دنیای عرفی شده امروز را برشمرد: مسئله فردیت و نفی هر مرجعی جز «من»؛ دنیای امروز یک فردیت رهاشده است؛ انسان می‌خواهد با این فردیت آزاد و شکوفا شود. مسئلهگسست از اصالت‌ها و ریشه‌ها؛ برای مثال، عقلانیت در دنیای امروز عقلانیت ابزاری است که از مراتب والاتر عقلانیت جدا شده است؛ این عقلانیت، عقلانیت مطیعی است که با آن فردیت همخوانی دارد؛ چون مطیع «من» است و مستقلاً امر و نهیی به انسان نمی‌کند. گسست دیگر، جداشدن عمل از فضیلت است که در شهریار ماکیاول ظهور دارد. مسئله «دم را غنیمت شمردن»، اندیشیدن به حال و لذت امروز و بی‌توجهی به ابتدا و انتها. مسئله عدالت‌گریزی؛ وقتی فردیت اصالت یابد، انسان باید آزاد باشد تا بتواند دم را غنیمت بشمارد؛ آزادبودن به هر قیمتی و بدون قرارداشتن ذیل هر فضیلت اخلاقی.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی با بیان اینکه این عالم عرفی شده به نقطه اوج خود رسیده است گفت: در این لحظه، یک بارقه الهی به نام اربعین در حال وقوع است که البته زمینه‌های اولیه‌اش با انقلاب اسلامی شکل گرفته است.
حجت‌الاسلام مهدوی زادگان تصریح کرد: انسان در اوج جهان عرفی‌شده احساس می‌کند که بر خلاف تصوری که سیصد سال پیش از تمدن مدرن داشت، این وضعیت با آرمان و هدف فطری او تغایر دارد. وی ادامه داد: تجربه اربعین تجربه‌ای برای همه مردم جهان و نه فقط شرکت‌کنندگان این کنگره عظیم الهی است.
وی در پایان، گام‌هایی که در این حادثه بزرگ رخ می‌دهد را قیام للله، پرسش‌گری از شاخص‌های اصلی دنیای عرفی‌شده، اجتماع دوباره و مجدد عقل و ایمان و رسیدن به مفهوم شهادت برشمرد و پیام نهایی همه آنها را بازگشت و رجوع به رب و عالم قدسی از این عالم عرفی نهفته دانست.
* اربعین را با نظریه‌پردازی نمی‌توان درک کرد
در پایان نشست سیدمجید امامی با عنوان «آیین جهانی اربعین در بستر چهارچوب نظریه پست‌سکولاریزاسیون» عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) با اشاره به اینکه پدیده اربعین نیازمند تبیین و دیدهشدن است، کار دیدگاهها و نظریات را ایجاد امکان تبیین و تفسیر دانست. وی در ادامه گفت: مدعای نظریات پست‌سکولاریزاسیون تحلیل پدیده‌های اینچنینی است و باید بررسی کنیم که این مدعا چقدر به واقعیت نزدیک است و برای ساخت یک نظریه چه باید کرد.
امامی در بیان ضرورت تحلیل جامعه‌شناختی این پدیده گفت: ضرورت دیگر تحلیل جامعه‌شناختی این پدیده این است که بتوانیم از مرزهای فعلی نظریات عبور کنیم و به کمک این پدیده، نارسایی نظریات را کشف کرده و نظریات جدیدی را طرح کنیم. فایده این نگاه، رفتن به سمت ارائه یک نظریه پست‌سکولاریزیسون و جایگزین کردن دیدگاهی است که بتواند بهتر از نظریات پست‌سکولار موجود، اتفاقات جهان امروز و توجهی که جوامع مختلف از زمان انقلاب اسلامی ایران به قدسیات نشان می‌دهند را توجیه کنند.
استاد دانشگاه امام صادق (ع) در ادامه با اشاره به تعریف برگر از سکولاریزاسیون گفت: سکولاریزاسیون فرایندهایی است که به واسطه آنها، بخش‌های مختلف جامعه و فرهنگ از سلطه نهادها و نمادهای مذهبی آزاد می‌شوند. بنابراین، غرب مدرن شمار فزاینده‌ای از افراد را تربیت کرده است که به جهان دنیوی و زندگی‌شان بدون تفسیر معنوی نگاه می‌کنند.
رییس بنیاد پژوهش و نشر مسجد جمکران در بیان علل شکل‌گیری این فرایند در غرب افزود: در جهان مدرن از یک طرف بدبینی به کلیسا و قرون وسطی و از طرف دیگر با رشد و اقتدار علم و نیاز به حذف رقبای علم و تکنولوژی، نهاد کلیسا به شدت افول کرد و به همین دلیل، هم به لحاظ نهادی، نهاد دین، هم به لحاظ اجتماعی، جامعه مسیحیت، هم به لحاظ کلامی، دین مسیحیت و هم به لحاظ روان‌شناختی، فرد مسیحی سکولار شده است.
امامی با اشاره به اینکه «عرفی‌زدایی» ترجمه نسبتاً خوبی برای پسا‌سکولاریزاسیون است، گفت: ما در زمانه‌ای که فقط امور دنیایی امکان جهانی‌شدن داشتند، شاهد یک آیین به شدت در حال جهانی‌شدن هستیم و این اتفاق در جوامعی افتاده است که فقر و ناامنی و برخی آسیب‌های اجتماعی حضور دارد.
وی ادامه داد: جامعه عراق به وضعیتی رسیده است که می‌تواند بین یک الگوی توسعه سکولار و یک وضعیتی که محورش مناسک مذهبی عتبات باشد انتخاب کند. بنابراین، نشانه‌های پست‌سکولار فراوانی وجود دارد، اما با این نظریات نمی‌شود این پدیده را تبیین کرد و ما باید به سمت ساخت یک نظریه پست‌سکولاریزاسیون چندبعدی باشیم که در آن عرفی‌شدن در همه سطوح کنار رفته و کارآمدی نفوذ قدسی‌گرایی در فرد، سازمان، اجتماع و خود دین نشان داده می‌شود.
این جلسه، اولین پیش‌نشست همایش ملی اربعین بود و دو پیش‌نشست تخصصی دیگر نیز تا زمان برگزاری همایش اصلی در تاریخ 12 آبان امسال برگزار خواهد شد که زمان‌بندی موضوعات و مکان آنها متعاقباً اعلام می‌شود.